Çeşitli Herbaryum Tipleri ve Görevleri

1) Uluslararası Herbaryumlar; bunlar genellikle 4 milyon veya daha fazla örneğe sahip herbaryumlardır. Bu herbaryumlar Taxonomi’nin başladığı ilk yıllarda kurulmuşlar ve yıldan yıla büyümüşlerdir. Bunlar gerek tip gerekse tarihi değeri büyük örneklerce zengin olup bu özellikleri ile hem ziyaretçilerin çok uğradıkları bir yer olmalarının yanında örnekleri ödünç olarak da istenen herbaryumlardır. Bunların fonksiyonları şunlardır.

a) Familya veya üzeri kategorilerde yaygın çalışmalar yapılmasıb) Cins Monograflarının yapılması (Özellikle Cins sınırlarına dikkat edici çalışmalar), Büyük Floralar (birkaç ülkeyi kapsayabilen), Milli ve Lokal Floralar ve Check List’ler gibi.

c) Ziyaretçi botanikçilere bazı olanaklar sağlanması, örneklerin adlandırılması, bunların listeler halinde hazırlanması ve gönderilmesi, eş örneklerin dağıtılması gibi hizmetlerin verilmesi.

2) Ulusal (veya Bölgesel) Herbaryumlar; coğrafik olarak bir bölge ile onun ilgili olduğu komşu bölgeler veya fitocoğrafik açıdan benzer bölgelerin bitkilerinin muhafaza edildiği herbaryumlardır. Bu bölge veya bölgelerdeki bütün bitkiler mümkün olduğunca fazla miktarda bu herbaryumlarda temsil edilmelidir. Bu herbaryumlar kurulduğu memleketin tarihine göre yaşlı veya modern olabilirler.

Özellikle yeni tanımlanmış, yeni türlerin tip örnekleri açısından bu herbaryumlar oldukça zengindirler. Bu herbaryumların fonksiyonları şunlardır:

a) Birkaç ülkeyi ilgilendiren büyük Floralara katkıda bulunmak.

b) Lokal veya Milli Floralar yapmak, Check List’ler yayımlamak.

c) Ödünç verme, ziyaretçi botanikçilere olanaklar sağlama, kapsam içindeki ülkeler ile ilgili türleri adlandırıp bunları listeleyerek geri gönderme, araziden bitki toplama ve bunların eş örneklerini dağıtma, Anatomi, Sitoloji ve Kimya gibi Botanik ile ilgili, yardımcı bilim dallarına özellikle onların istediği gibi taze toplanan materyal temini gibi hizmetlerin verilmesidir.

Türkiye’de Bölgesel herbaryum niteliğinde yalnızca bir tane herbaryum bulunmaktadır. Çukurova Üniversitesi Herbaryumu (ADA), Çukurova Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesinde Prof. Dr. Atabay Düzenli öncülüğünde eylül 1983 yılında kurulmuştur.

3) Lokal Herbaryumlar; bir ülke veya içindeki lokal bölgelerin İl, İlçe, Avcılık alanları veya Doğa Koruma alanları gibi daha ufak bölgelerin floralarını bünyelerinde bulundururlar. Bunlar diğer herbaryum tiplerine göre daha yeni kurulduklarından az sayıda tip örnek bulundururlar. Bu herbaryumlarda ilgilendikleri bölgenin bütün bitkilerinin bulunması gerekir ise de her taxona ait çok örnek bulunması zorunluluğu yoktur. Lokal herbaryumlarınfonksiyonları şunlardır:

a) Milli Floralara katkıda bulunmak.

b) Lokal Floralar ve onların Check List’lerini yapmak.

c) İlgilendikleri bölge bitkileri ile ilgili adlandırmalar yapıp listeler hazırlamak, araziden bitki toplayıp eş örneklerini dağıtmak, yardımcı bilim dallarınca ihtiyaç duyulacak bitkileri araziden toplamak; gibi hizmetleri gerçekleştirmek

4) Özel Herbaryum’lar; bunlar çoğunlukla az sayıda örnek bulunan sınırlandırılmış veya özel bir amaca hizmet eden herbaryumlar olmakla birlikte, bazılarındaki örnek sayısı fazla da olabilir. Aşağıda amaçlarına göre özel herbaryumların fonksiyonları açıklanmaktadır:

a) Tarihi Herbaryumlar: Bunlar genel herbaryum içinde kurulmuş ayrı herbaryumlardır. Kew’deki Wallich Herbaryumu ile Cenevre Herbaryumu içindeki De Candolle Herbaryumu, British Museum’daki Clifford Herbaryumu bu tip herbaryumlara bazı örneklerdir. Bunlar aynı zamanda bazı derneklere de ait olabilirler. Örneğin Linne Derneği, Üniversiteler, Kiliseler ve Müzeler gibi. Bu herbaryumlar kuruldukları zamanki düzene göre düzenlenmiş olup idare edilmeleri ve ödünç materyal vermeleri bazı sınırlamalara sahiptir.

b) Belirli Bir Konudaki Herbaryumlar: Bunlar Taksonomik açıdan sınırlandırılmış olup, örneğin sadece Cyrptogamik materyale sahiptirler veya Ekolojik açıdan da sınırlandırılmış olabilirler. Örneğin; Orman Herbaryumu gibi. Bu gruba giren pek çok herbaryum genişlik ve önem bakımından Ulusal Herbaryumlar seviyesindedir.

Genellikle büyük herbaryumlar, üniversite, müze ve diğer kuruluşlar içerisinde ayrı bir salonda bulunurlar.

c) Öğretici Herbaryumlar: Bunlar Üniversite, Kolej ve Okullar içindeki ayrı odalarda yer alırlar. Özellikle bazı üniversitelerdeki bu tip herbaryumlar oldukça zengin örneğe sahip olduklarından milli veya lokal herbaryumlar ile aynı seviyede kabul edilebilirler. Bu herbaryumlarda örneklerin morfolojik yapılarının resimleri, arazi çalışmaları sırasında tespit edilmiş bitki birliklerinin bitkileri, dünyaca meşhur ekonomik bitkilerle birlikte, kendi yörelerinde yetişen lokal tahıl ve diğer ekonomik bitki örnekleri, ayrıca taksonomik çalışmalara yardımcı olacak cins ve familya serilerinin resimleri bulunmalıdır.

d) Belli Bir İş İle İlgili Herbaryumlar: Bunlar belli bir amaca yönelik bitki örneklerini bünyelerinde bulundururlar. Örneğin; Ballı bitkiler, tarla arsız otları v.b. Bunların ilgilendikleri konuda çok iyi örneklere sahip olmaları gerekirse de, çok sayıda örneğe sahip olmaları gerekmez. Botanik bahçelerinde, Arboretumlarda, zirai kuruluş ve yetiştirme bahçelerinde yetişen özellikle egzotik bitkilerin koleksiyonları faydalı olabilir. Süs bitkilerinin kültür formlarındaki farklar, kurutulmuş bitkilerde kaybolabilir veya görülmeyebilir. Bu nedenle bu herbaryumlarda bunlar hakiki çiçek renkleri ve onların farkları hakkında ayrıntıları ve yetişme şeklini gösteren fotoğraflar ile desteklenmelidir.

e) Özel Araştırma Programları İçin Herbaryumlar: Anatomi, Sitoloji, Kimyasal çalışmalar, Ekolojik arazi çalışmaları, Böcek veya Mantar hastalıklarını taşıyan bitkiler, Hayvan yemi bitkiler gibi konularda belge olabilecek bitki örneklerinin saklandığı herbaryumlardır. Bu tip örnekler esas herbaryumlara da konabilirse de, bu herbaryumlar bu tip örnekleri barındırmak istemezler. Bunun sebebi, bu tip örneklerin herbaryumda saklanabilme açısından kalite eksikliği, çoğunlukla yaygın bilinen taksonlara ait olduklarından boşuna ve çok yer kaplamalarıdır. Şayet bu tip çalışmalar bazı üniversitelerce destekleniyorsa araştırıcı bu araştırma bölgelerini, yani bu tip bitki örneklerini saklamaya mecburdur ve bunun için uygun bir yer isteyebilir. Ancak bu tip bir yer verilmesine gene de koleksiyonun devamlı mı yoksa geçici mi muhafaza edilmesi gerektiğine göre karar verilir.

Kaynaklar:

SEÇMEN, Ö., GEMİCİ, Y., GÖRK, G., BEKAT, L., LEBLEBİCİ, E., 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği Ders Kitabı, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 18-57.

UMA, M. M. 2010, “Bitki Toplama, Teşhis ve Herbaryum Teknikleri” Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Atabay DÜZENLİ

http://www.orman.ktu.edu.tr/om/abds/obotanigi/_herbaryum/teknikler.htm#1.7.2